جشن سده یکی از مهمترین جشنهای زرتشتیهاست که تاریخچهاش به زمان ایران باستان برمیگرده و در روز ۱۰ بهمن بوده و هنوز هم توی خیلی از نقاط ایران برگزار میشه.
این جشن رو میشه از نظر اهمیت همردیف با جشن نوروز در نظر گرفت. هرچند ریشههای این جشن مذهبی هست و به زرتشتیها مربوط میشه، اما با توجه به تحقیقات تاریخشناسان، میشه گفت که جشن سده یه جشن ملی در ایران باستان هم به حساب میاد. امروزه هم این جشن توی نقاط مختلف کشور برگزار میشه و خیلیها بهش علاقه دارن و توش شرکت میکنن.
مهمترین جاهایی که جشن سده برگزار میشه، شهرهای تهران، کرمان و یزد هستن. توی این شهرها، زرتشتیهای مقیم این استانها با حضور مردم جشن سده رو برگزار میکنن. پس بریم با جشن سده بیشتر آشنا شیم و به کمک دستیار هوش مصنوعی ایرانی زیگپ، تصویرسازی این جشن رو هم ببینیم
جشن سده چیست؟
این جشن، بزرگترین جشن آتش زرتشتیها در دنیاست که هر ساله برگزار میشه. توی جشن سده، زرتشتیها اهورامزدا رو ستایش میکنن و به نواختن ساز و پایکوبی مشغول میشن.
از رسمهای جالب این جشن میشه به نقالی، خواندن شاهنامه، پوشیدن لباسهای رنگارنگ و پختن غذاها و شیرینیهای خاص اشاره کرد. این جشن با اسمهای دیگهای مثل جشن سده سوزی، جشن آتش یا جشن زمستان هم شناخته میشه.
زرتشتیها وقتی این مراسم رو برگزار میکنن، دور هم جمع میشن و با هم هیزم جمع میکنن. بعدش آتشی بزرگ روشن میکنن که مهمترین نشونه قدرت و عظمت اهورامزداست. این آتش همچنین نماد نور و انرژی هم هست. زرتشتیها ساعتها دور این آتش میرقصن و شادی میکنن.
این جشن یکی از قدیمیترین جشنهای باستانی ایرانیهاست و در گذشته مردم وقتی این جشن رو برگزار میکردن، روی نقاط بلند شهرها و روستاها و بام خونههاشون آتش روشن میکردن و به رقص و شادی میپرداختن. هرچند با گذشت زمان این جشن بین عموم مردم کمرنگ شد، اما هنوز هم زرتشتیها این جشن رو مثل گذشته با شکوه برگزار میکنن.
دلایل پیدایش جشن سده
در مورد علت پیدایش جشن سده، روایتهای زیادی وجود داره. بعضیها معتقدند که نیاکان ما سال رو به دو بخش تقسیم میکردن: تابستان که از اول فروردین تا آخر مهر ادامه داشت و زمستان که از ابتدای آبان شروع میشد و تا آخر اسفند ادامه پیدا میکرد. به همین خاطر، نام “سده” رو به عدد صد نسبت میدن؛ یعنی صدمین روز زمستان (از ابتدای آبان تا 10 بهمن) و 50 روز و 50 شب (از 10 بهمن تا نوروز) که جمعاً میشه صد.
چون این روز رو هم پایان زمستان سخت میدونستن و هم تاریخ پیدایش آتش، شب رو هم که به خاطر پیدایش آتش گرم و روشن شده بود، مثل روزها حساب میکردن و به پیشواز نوروز میرفتن. البته بعضی محققها مثل مهرداد بهار میگن “سده” و “صد” هیچ ارتباطی با هم ندارن. صد، شکل معرب عدد سد هست و سده، شکل معرب سذق. واژه سد در زبان اوستایی و سذه در اوستا هم به معنای طلوع کردن و هم به معنای غروب کردن هست.
منوچهری هم درباره این جشن گفته:
وینک بیامدست به پنجاه روز پیش جشن سده، طلایه نوروز و نوبهار
در ابیاتی که به حکیم فردوسی نسبت داده میشه، منشأ جشن سده رو کشف آتش توسط هوشنگ، پادشاه پیشدادی میدونن. وقتی هوشنگ سنگی به سمت ماری میندازه تا فرار کنه، بر اثر برخورد سنگها جرقهای به وجود میاد و آتش پدیدار میشه.
دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ فروغی پدید آمد از هر دو سنگ
سده نام آن جشن فرخنده کرد یکی جشن کرد آن شب و باده خورد
ز هوشنگ ماند این سده یادگار بسی باد چون او دگر شهریار
ابوریحان بیرونی و خیام هم جشن سده رو به فریدون، پادشاه پیشدادی نسبت میدن. وقتی فریدون بر ضحاک ستمگر پیروز میشه، به مناسبت این پیروزی بزرگ مردم جشن میگیرن و به دستور فریدون روی بامها آتش روشن میکنن. در نوروزنامه هم اومده که جشن سده در عهد باستان توسط تمام پادشاهان ایرانی و تورانی برگزار میشده، اما بعداً به مرور فراموش شده و فقط زرتشتیها اون رو برگزار کردن. ابوریحان هم علت برانگیختن دود در این جشن رو دفع ضرر میدونه.
بیهقی هم در تاریخ بیهقی از جشن سده به عنوان یکی از سه جشن بزرگ ایرانیها نام برده که در دوران اسلامی، تا حمله مغول، توسط پادشاهان و اقوام مختلف برگزار میشده.
نخستین کسی که بعد از اسلام جشن سده رو با شکوه فراوان در اصفهان برگزار کرد، مرداویج زیاری بود (مقارن با سده 10 میلادی). در زمان غزنویان هم این جشن رونق دوبارهای گرفت و عنصری، شاعر معروف اون دوره، قصیدهای درباره جشن سده سرود که با این بیت شروع میشه:
زافریدون و از جم یادگار است سده جشن ملوک نامدار است
آیینهای جشن سده
در دهمین روز یا آبان رو در بهمن ماه، جشن سده شروع میشه. مردم از صبح زود هیزم جمع میکنن و این هیزمها رو یا روی بام خونههاشون میذارن یا از بلندی کوهها میارن. این جشن همیشه به صورت جمعی و با حضور همه مردم شهر، محله و روستا برگزار میشده و یه آتش بزرگ روشن میکردن.
مردم توی جمعآوری هیزم با هم همکاری میکنن و به همین خاطر جشن سده یه جشن همبستگی و همکاری بین مردم هست. زرتشتیها از تهران، کرج، یزد و روستاهای اطراف میبد و اردکان، کرمان، اهواز، شیراز، اصفهان و حتی جاهایی مثل سوئد و کالیفرنیا و استرالیا هم دور هم جمع میشن و یه آتش خیلی بزرگ روشن میکنن. بعدش هم به نیایشخوانی، سرودخوانی و پایکوبی مشغول میشن.
شهرهای برگزارکننده جشن سده
جشن سده هر سال در ۱۰ بهمن توی شهرهای مختلف برگزار میشه. زرتشتیها از تهران، کرج، یزد و روستاهای اطراف میبد و اردکان، کرمان، اهواز، شیراز، اصفهان و حتی جاهایی مثل سوئد و کالیفرنیا و استرالیا دور هم جمع میشن و با روشن کردن آتش، راز و نیاز میکنن.
البته توی بعضی شهرها مثل کرمان و یزد، این جشن خیلی باشکوهتر برگزار میشه. مثلاً در کرمان هنوز هم رسمه که کشاورزا از خاکستر آتش روی زمینهاشون میپاشن چون معتقدن که این خاکستر به زمین برکت میده. خیلیها هم میگن جشن سده کرمان نه تنها توی ایران بلکه توی دنیا هم بینظیره.
جشن سده توی خیابان سده شهر کرمان و در باغچه بداغ آباد حدود ۸۰ ساله که برگزار میشه و معمولاً دو هزار نفر توش شرکت میکنن. حالا بریم سراغ یزد: جشن سده توی یزد و شهرستان تفت هم هر سال خیلی با شکوه برگزار میشه. این آیین در روز دهم بهمن، که بین زرتشتیها به نام “روز مهر از ماه نیک اندیشی” معروفه، با حضور چند هزار نفر از زرتشتیها از سرتاسر کشور برگزار میشه.
مراسم با گاتهخوانی و سرودهای زرتشتی شروع میشه، بعد نوبت به نقالهخوانی و شاهنامهخوانی میرسه و در نهایت آتشها روشن میشن که این جشن رو به یکی از تماشاییترینها تبدیل میکنه.
جشن سده در ایران باستان
آتش توی ایران باستان واقعاً جایگاه ویژهای داشت و به عنوان یکی از عناصر چهارگانه حساب میشد. مردم آتش رو خیلی محترم میدونستن و ستایشش رو مثل پرستش خدا میدیدن. اگه درباره جشنها و مراسم اون زمان بیشتر بخونی، میبینی که ایرانیها از هر فرصتی برای بزرگداشت آتش استفاده میکردن و جشن میگرفتن.
جشن سده هم یکی از مهمترین جشنهای ایرانیها بود که هسته اصلیاش آتش بود. روزی که برای این جشن انتخاب میکردن، روز پیدایش آتش در نظر گرفته میشد. توی روزهای قدیم، مردم از چند روز قبل از دهم بهمن (شب یازدهم) شروع میکردن به جمعآوری هیزم. اونها گروهی به بیابانها و اطراف شهر میرفتن و با همدیگه خار، هیزم و خاشاک جمع میکردن. بعد از اینکه هیزمها رو جمع میکردن، آتش رو روی بام خونهها یا بالای کوه روشن میکردن تا به اهریمن تاریکی بگن که با وجود آتش نه از سرمای زمستون میترسند و نه از حضور اهریمن.
یه روایت دیگه هم هست که میگه آتش رو جلوی پادشاه به پا میکردن و مردم دور آتش شادی میکردن، قصایدی درباره پادشاه با صدای بلند میخوندن و با شور و شوق از روی آتش میپریدن.
جشن سده توی تاریخ هم خیلی مهم بوده. مورخهایی مثل ابوریحان بیرونی، گردیزی و بیهقی توی آثارشون از جشن سده به عنوان یکی از سه جشن بزرگ ایرانی یاد کردن. این جشن با فرهنگ مردم این سرزمین گره خورده و در طول تاریخ، مورد توجه پادشاهان و حکام زیادی قرار گرفته. جشن سده از دوره خوارزمشاهیان تا زمان حمله مغول ادامه داشته. بزرگترین و باشکوهترین جشن سده هم در سال 323 هجری و در زمان مرداویج توی اصفهان برگزار شده. یکی دیگه از جشنهای بزرگ سده هم در زمان سلطان محمود غزنوی بوده که در سال 430 هجری برگزار شده و بیهقی هم از این جشن یاد کرده.